Definición y significado de doolhof

Voor het gelijknamige bosje op Texel, zie Doolhof (Texel).

Een doolhof of dwaaltuin is een stelsel van paden die langs omwegen naar het doel leiden.

In het Nederlands verwijst het zowel naar een complex vertakte puzzel met keuzes van pad en richting, als naar een labyrint met slechts één niet-vertakte baan naar het centrum.

  Het Labyrint

De oudste vorm van de doolhof, het labyrint, heeft maar één gang, waarin diegene die loopt vanzelf wordt begeleid naar het eindpunt.

  Kleitablet uit Pylos

De oudste gedateerde afbeelding van een labyrint komt uit Pylos, Griekenland en is 3.200 jaar oud. Afbeeldingen van vergelijkbare leeftijd komen voor op rotstekeningen in het gehele Middellandse Zeegebied.

Klassieke labyrinten kunnen vierkant of rond zijn, maar de constructie volgt een vast patroon:

  Labyrint met Minotaurus, Conimbriga

  Plattegrond van Jericho (veertiende eeuw) met de beroemde muren. Na enkele ommegangen en na het blazen op sjofars stortten de muren in en de stad werd verwoest - Jozua

Koning Minos sloot volgens de legende de monsterlijke zoon van zijn vrouw, de Minotaurus, op in het Labyrint. Dankzij de Draad van Ariadne kan de held Theseus, nadat hij het monster heeft verslagen, uit het labyrint ontsnappen.^[bron?]

Opvallend is dat alle oude afbeeldingen een eenpadig labyrint weergeven. Volgens Herodotus was het labyrint van koning Minos gebaseerd op de dodentempel van de Egyptische farao Amenhotep III bij Medinet El-Fajoem. Hier is op enkele zuilen na niets van overgebleven, maar Herodotus beschreef het als gigantisch bouwwerk met 3000 keurig gerangschikte vertrekken.

  De Trojaburg

Zie Trojaburg voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Op een 2500 jaar oude Etruskische wijnkan staat een labyrinth afgebeeld met de naam "Truja". Antieke bronnen spreken van een "Trojaspel" of Trojadans. De stad Troje gold in de klassieke literatuur als de ultieme onneembare stad. In haar verspreiding naar het noorden kreeg het labyrint dan ook de naam Trojaburg, hoewel het omstreden is of het labyrint naar de stad genoemd is of de stad naar het labyrint. In deze vorm verspreidde het labyrint zich langs de kusten naar het noorden, langs Oostzee en Witte Zee en verder naar het oosten tot in Amerika.^[1]

  Het Romeinse labyrint

In de Romeinse kunst vinden we vele labyrinten. Hier wordt de klassieke vorm losgelaten, al blijft het principe van één pad gehandhaafd. Een karakteristiek Romeinse vorm is die waarbij de rondgangen opgedeeld zijn in vier kwadranten, die opeenvolgend doorlopen worden.

  Het Christelijke labyrint

Niet alleen Troje werd met het labyrint geassocieerd, ook de onneembare stad Jericho. In verschillende middeleuwse handschriften zien we Jericho als labyrint afgebeeld. Ook in de kerkenbouw is het labyrint een populair motief. Veel middeleeuwse kerken hebben labyrinten in de vloertegels verwerkt, zoals het beroemde labyrint van de kathedraal van Chartres. Vaak werd het labyrint geknield afgelegd.

Trojaburgen

Trojaburg in Finby, Nagu, Finland  Trojaburg uit het Nordisk familjebok  Troytown Maze, St. Agnes  Turflabyrint, Dalby-cum-Skewsby, Engeland

Christelijke labyrinten

Vingerlabyrint op kloosterkerk Beyenburg  Vingerlabyrint in de Kathedraal van Lucca  Bestratingslabyrint in de kathedraal van Chartres  Labyrint in de basiliek van Guingamp  Labyrint van de abdij Notre-Dame de Saint-Rémy, Rochefort  Tekening van Villard de Honnecourt, ca. 1230  Labyrint en patronen in de Notre-Dame van Amiens  Labyrint St. Lambertus, Mingolsheim

Het labyrint in andere culturen

Het labyrint in de Nazcalijnen  Labyrint op steen, Californië  Steenlabyrint van de Yaqui, Mexico, 1904  De strijder Abhimanyu gaat de chakra-vyuha binnen (Mahabharata, Hoysala (India)

  De doolhof met meervoudige wegen

  Een enkelvoudige doolhof met doodlopende gangen, als hier een hand tegen een muur wordt gehouden komt men altijd (via een omweg) in het midden

De doolhof met meervoudige wegen is een stelsel van paden, zodanig aangelegd dat men daarin moeilijk de weg kan vinden. In de doolhof moeten bepaalde plekken gevonden worden, hier is vaak een attractie opgesteld (bijvoorbeeld lachspiegels of een uitkijktoren) of kan men in alle rust een afbeelding of waterpartij bekijken.

In sommige doolhoven is het de bedoeling zo snel mogelijk het doel te vinden, waarbij men de kortst mogelijke route moet zien te vinden. Andere doolhoven zijn bedoeld om de juiste route te vinden langs verschillende aanwijzingen of afbeeldingen waardoor een verhaal ontstaat: in feite moet een puzzel worden opgelost. Soms moet in dit soort doolhoven een pad meerdere keren vanuit verschillende richtingen worden gelopen om de route te volbrengen.

In een doolhof zijn vaak symbolen aanwezig, op de te bereiken plekken of in het ontwerp van de doolhof zelf. In het ontwerp van een doolhof wordt vaak gebruikgemaakt van een figuratieve afbeelding. Op een plattegrond of luchtfoto is de tekening vaak duidelijk te herkennen, maar degene die in de doolhof loopt kan dit meestal niet overzien. Vanaf een uitkijkpunt, zoals een verhoging in het landschap, een brug of uitkijktoren, kan de bezoeker wel het ontwerp bekijken.

De paden zijn meestal gescheiden door een hoge afscheiding, vaak een heg. De doolhof kan echter ook bestaan uit lijnen op de grond of muurtjes waar men gemakkelijk overheen stapt. Tegenwoordig wordt vaak gebruikgemaakt van snelgroeiende materialen, zodat al vrij snel een onoverzichtelijke doolhof ontstaat.

  Geschiedenis

De meerpadige doolhof is ontstaan tijdens de Italiaanse renaissance. De graven van het huis Gonzaga waren in het bijzonder gefascineerd door het labyrint. In hun tuinen en paleizen werd het veelvuldig gebruikt, aanvankelijk als klassiek eenpadig labyrint, maar geleidelijk werden dwaalwegen toegevoegd. Het oudst bekende voorbeeld is een tekening in een schetsboek uit Mantua van 1550.

Vanuit Italië verspreidde de renaissancetuin zich over Europa, en daarmee ook de meerpadige doolhof.

Doolhoven in de tuinkunst

Labyrint in Hortus Palitanus van Jacques Fouqueres (1620)  Doolhof van Choisy  Parque del laberinto de Horta in Barcelona  Doolhof met bruggen  Voormalig doolhof van Versailles  Doolhof bij Schloss Schönbrunn  Labyrint Boulogne-sur-Mer  Parque del laberinto de Horta, Barcelona

  Verschillende vormen

Een doolhof in een doolhof

Turflabyrint in Engeland

Maislabyrint, luchtfoto

Paneellabyrint

Spiegellabyrint in het Alhambra

Om afwisseling te bezorgen, maken enkele labyrinten gebruik van verschuifbare panelen of hekwerken waardoor regelmatig een ander grondplan van het labyrint wordt gemaakt. Zo moet de bezoeker elke keer opnieuw het pad naar het doel zoeken. In dit doel staat vaak een toren, vanwaar men overzicht heeft over de hele doolhof.

Er zijn doolhoven die in meerdere lagen zijn aangelegd door gebruik te maken van bruggen. Vanaf deze bruggen heeft de bezoeker ook een overzicht over de doolhof. Er zijn doolhoven waar de bezoeker meerdere doelen moet aandoen, op deze plekken zijn soms ook afbeeldingen of standbeelden te vinden.

Soms loopt vanaf het doel een overwinningspad naar buiten de doolhof, zodat men hem snel kan verlaten. Het overwinningspad wordt ook wel gevormd door een overwinningsbrug.

In veel doolhoven is het niet moeilijk de weg te vinden, in feite is dit een labyrint met enkele doodlopende aftakkingen. Raakt men met een hand de wand aan één kant aan en loopt men verder zonder los te laten, dan komt men meestal aan het einde (al maakt men af een toe een omweg). Er bestaan echter doolhoven die zijn opgebouwd als een doolhof in een doolhof. Er is geen enkele verbinding tussen de muur van de binnenste doolhof en de buitenste doolhof. Hier kun je dus niet het doel of de uitgang vinden door contact te houden met een wand.

Bekende vormen van doolhoven zijn:

• Turflabyrint
• Bestratingslabyrint, zoals in de kathedraal van Chartres.
• Zandlabyrint (wordt gebruikt door de Indianen)
• "Pad in gras" labyrint
• Graslabyrint (hoge grassoorten).
• Struiklabyrint, voorloper van haaglabyrinth, men kan gemakkelijk over de (nog) lage struiken kijken. Daardoor heeft het veel weg van het "pad in gras" labyrint.
• Haaglabyrint, één van de bekendste verschijningsvormen, gemaakt van buxus, taxus, etc.
• Maislabyrint, deze doolhoven blijven slechts één seizoen en er kan dus elk jaar een nieuw ontwerp worden gemaakt.
• Paneellabyrint, zoals houten panelen, glaswanden.
• Spiegellabyrint
• Opblaasbare doolhoven

  Doolhofspellen

• In spellen als de betoverde doolhof, waarbij de doolhof steeds van vorm verandert, zijn duidelijk een doolhof te herkennen. Op bepaalde plekken ligt een bijzonder voorwerp of moet een opdracht worden volbracht, maar deze plekken moeten eerst worden bereikt. Er zijn ook doolhofspellen als puzzellabyrinten, kleurlabyrinten en springlabyrinten.
• Bordspellen, bordspellen zoals ganzenbord en levensweg lijken in feite op een labyrint, en ook bij Monopoly is er een soort levenspad. De speler moet een doel bereiken, en onderweg moeten opdrachten worden volbracht. Bepaalde plekken kunnen beter worden gemeden, andere plekken leveren een bonus op, bijvoorbeeld de gevangenis of de put bij ganzenbord.
• Bij computerspellen zoals Pac-man, Pengo, God of War en Tomb Raider moet de hoofdrolspeler een traject afleggen om het doel te bereiken. Er komen verschillende opdrachten op het pad. Ook hier kan de speler een bonus ontvangen als een bepaalde plek, met eventueel een uitdaging, wordt bereikt. Soms is het bereiken van het doel al genoeg, maar de speler krijgt meer punten als het gehele pad wordt afgelegd.

  Een grote doolhof met vier ingangen; dit exemplaar is door een computer ontworpen

  Bekende doolhoven en labyrinten

De doolhof van Hampton Court

Jardin El Capricho in Madrid, het labyrint

Modern labyrint in Nijmegen, bij de Waal. De afscheiding bestaat hier uit ondiepe slootjes

De avonturendoolhof in de Efteling

Het Drielandenpunt bij Vaals

• Hampton Court Palace: doolhof in de vorm van een trapezium.
• Chartres: een van de beroemdste labyrinten in de kathedraal van Chartres.
• Sienna: in de Kathedraal van Siena gaat men geknield over het mozaïeklabyrint
• Kluntarna, steenlabyrinten
• Ħal Saflieni Hypogeum, Malta: labyrint
• Het Exploratorium: de Tactile Dome, een driedimensionaal donker labyrint waar bezoekers op de tast doorheen moeten komen
• Baboquivari: I'itoi (god van de Tohono O’Odham) woont in een labyrint onder de berg en waakt over de leden van de stam
• Rödkallen: labyrint
• St. Agnes (Scilly-eilanden): steenlabyrint
• Kasteel van Chantilly: levend ganzenbord en labyrint (18e eeuw, inmiddels verdwenen)
• Jardin des Plantes, Parijs: de overblijfselen zijn nog te zien
• Biskopsholmen: met mos bedekt labyrint
• Ukkel: doolhof en hartentuin op een sterk hellend terrein, ontworpen door René Pechère.
• Assenede: had een groot maislabyrint dat voor haar omvang een vermelding kreeg in het Guinness Book of Records
• Saffron walden turf maze: het grootste exemplaar in Engeland (diameter 30m).
• Het kerkplein van de Willibrorduskerk in Heiloo: labyrint^[2]
• Ruurlo (Gelderland): de grootste heggendoolhof van Europa
• Labyrinten in de Egyptische toverrollen^[3]
• Het Labyrint Drielandenpunt op de Vaalserberg.

  In films

Doolhoven en labyrinten komen ook veel voor in films, enkele voorbeelden:

• Labyrinth, een meisje moet haar ontvoerde broertje terughalen uit een kasteel in het midden van een magisch labyrint. Hierbij heeft ze haar wilskracht en doorzettingsvermogen nodig om de nodige beproevingen te doorstaan.
• The Shining, een familie is alleen in een verlaten hotel op een erg afgelegen plaats, in de tuin voor het spookhotel is een enorm labyrint.
• Pan's Labyrinth, de dochter van een faun komt gereïncarneerd als mens terug naar aarde en bezoekt het labyrint van haar vader, ze moet voordat het volle maan wordt drie opdrachten volbrengen om terug te kunnen keren naar haar eigen wereld.
• Cube, zeven mensen, volledig vreemden van elkaar, ontwaken in een labyrint bestaande uit diverse aan elkaar gekoppelde kubussen (cubes).
• Inland Empire, Nikki zwerft rond in een labyrint van deuren, gangen en kamers. Deze deuren, gangen en kamers zijn met elkaar verstrengeld, maar op een onlogische manier. Elk van de deuren, gangen en kamers leidt naar een verhaal uit Nikki's leven, hetzij uit het verleden, hetzij van de toekomst.

  In boeken

  Ritratto Di Gentiluomo, First catalogue raisonné of the complete works of Bartolomeo Veneto (ca. 1481-1531)

• De naam van de roos, hier speelt een labyrintische bibliotheek een belangrijke rol, deze is gebaseerd op de bibliotheek van Babel.
• De Poort des Doods, de Patrynen worden door de Sartanen in een labyrint opgesloten, als ze weer buiten komen blijkt de wereld in vieren verdeeld te zijn.
• Het fluwelen labyrint van Jan van Aken, hoofdpersoon Einar probeert wanhopig om terug te keren naar een verloren paradijs.
• De boeken van de Levende Schepen en Levend Schip, de Ouderlingen bouwden hun steden als droomachtige labyrinten.

  Grammaticaal geslacht

Van Dale (2005) en Koenen (2006) vermelden zowel de doolhof als het doolhof. Het Groene Boekje (2005) vermeldt alleen de doolhof. In de praktijk komt het doolhof vaker voor dan de doolhof.^[4]

Meer mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Labyrinth op Wikimedia Commons.