Definición y significado de voetnoot

Een voetnoot^[1] is een opmerking met betrekking tot een element uit een tekst die wordt weergegeven onderaan de bladzijde waarop het te becommentariëren stuk tekst eindigt. Een voetnoot moet worden onderscheiden van een wetenschappelijke referentie,^[2] die er uiterlijk op lijkt, maar dient als bronvermelding, met gegevens over auteur(s), titel, naam van publicatie, deel/jaargang, bladzijde, jaartal. Een voetnoot geeft extra informatie of een verklaring van een niet zonder meer bekend verondersteld begrip, die echter de loop van het verhaal te veel zou storen. Vanuit de hoofdtekst verwijst men door middel van superieure cijfers of asterisken en obelisken naar de voetnoot, die dan wordt ingeleid door het symbool waarmee naar haar verwezen is. Als regel is de tekst van een voetnoot kleiner afgedrukt dan de hoofdtekst.

  Voetnoten in de wetenschap

Referenties komen vooral voor in wetenschappelijke publicaties, waar goede documentatie als conditio sine qua non geldt voor wetenschappelijkheid, dus aanvaardbaarheid van een tekst. Voetnoten werden evenals referenties in de negentiende eeuw, toen de wetenschappelijke methode veranderde naar de gedaante waarin we haar nu nog kennen, zeer algemeen; daarvoor werden zijdelingse opmerkingen vaker in de marge gezet. Ook begon men toen voetnoten vaker te nummeren dan ze met asterisken en obelisken aan te geven. De voetnoten van Pierre Bayle in diens Dictionnaire historique et critique (1697) waren kleine essays. In de negentiende eeuw leidden vorderingen in de tekstkritiek tot de ontwikkeling van een dubbel notenapparaat, met daarin zowel toelichting op de totstandkoming van de tekst (gebruik van handschriften) als op de tekst zelf. De edities van middeleeuwse teksten door de Monumenta Germaniae Historica zijn hiervan een sprekend voorbeeld. Er kwamen voetnoten die op de pagina meer ruimte in beslag namen dan de tekst zelf. De voetnoot werd zodoende voorwerp van kritiek. Speciaal de Duitse geschiedschrijving met coryfeeën als Leopold von Ranke en Theodor Mommsen was in dit opzicht een dankbaar doelwit.

Velen vinden het (moeten) lezen van een voetnoot storend, omdat dan het lezen van de hoofdtekst onderbroken wordt. Sommige auteurs maken daarom liever gebruik van de minder prominent aanwezige eindnoten, die weer als nadeel hebben dat het natrekken van referenties meer moeite kost en vaker gemakshalve wordt overgeslagen. Zoals in het voorbeeld hierboven treft men, vooral in oudere werken, soms voetnoten die zich over meerdere bladzijden uitstrekken en daardoor latere voetnoten "voor zich uit duwen." Tegenwoordig kiest men dan gewoonlijk voor eindnoten.

  Figuurlijk gebruik

De term voetnoot wordt ook wel gebruikt in overdrachtelijke zin. Met de aanduiding 'een voetnoot in de geschiedenis' wordt bedoeld dat een feit of persoon niet doorslaggevend heeft bijgedragen aan de geschiedenis. Maar de bijdrage was dan toch het vermelden waard.

Andere auteurs gebruiken de frase ook wel als 'slechts een voetnoot in de geschiedenis', wat dan (een vaak op zichzelf betrokken) terughoudendheid of bescheidenheid moet aangeven. Anderzijds kan een schrijver met deze variant ook aangeven dat een zaak helaas niet op waarde geschat is.

  Trivia

De Britse schrijver Terry Pratchett maakt veelvuldig gebruik van voetnoten in zijn fictie, voor komisch effect. Soms gebruikt hij voetnoten recursief, dus binnen andere voetnoten.

  Literatuur

• Anthony Grafton, Die tragischen Ursprünge der deutschen Fußnote (Berlijn 1995).

  Voetnoten